आयुर्वेदले कस्तो भोजन उत्तम मान्छ ? आयुर्वेद चिकित्सक डा. पुनमका सुझाव

काठमाडौ । आयुर्वेद अनुसार भोजन सात्त्विक हुनुपर्छ । सात्विक भोजनको विशेषता भनेको प्राकृतिक रूपमा सजिलै पकाउन सकिनु, भरपुर पोषण दिनु, शरीरलाई हल्का गराउनु, ऊर्जा दिनु आदि हुन् । जसकारण आयुर्वेद क्षेत्रमा सात्विक भोजनलाई मानव शरीरको विकास, स्वस्थता र दीर्घ जीवनको लागि उत्तम मानिन्छ ।

सात्विक खानामा प्रकृतिले दिएको मौसमी फलफूल र तरकारी, दूध र दुग्धजन्य पदार्थ, अन्न, दाल, गेडागुडी समावेश हुन्छन् । जसमा गुलियो, नुनिलो, अमिलो, टर्रो, पिरो र तीतो रस पाइन्छ ।

सधैंभरि खान मिल्ने र ऋतु विशेष गरेर खाना मुख्यतया दुई प्रकारको हुन्छ । सधैं खाइने खाना पुरानो हुनुपर्छ भने तरकारी फलफूल ऋतु विशेष हुनुपर्छ । किनकि नयाँ अन्न भन्दा पुरानो अन्न राम्ररी पच्छ र मौसमी तरकारी फलफूलमा प्रशस्त मात्रामा भिटामिन र मिनरल्स हुन्छ ।

कति मात्रामा खाने ?

कस्तो खानासँगै कति मात्रामा खाने भन्ने कुरा पनि आयुर्वेदमा महत्त्वपूर्ण हुन्छ । हामीले हाम्रो पेटको खाना खाने क्षमतालाई चार भागमा विभाजन गर्नुपर्छ । चार भागमा दुई भाग हामीले ठोस खानेकुरा जस्तै दाल, भात र तरकारी खानुपर्छ । एक भाग तरल खानेकुरा जस्तै दाल, मोही, जस्ता खानेकुरा खानुपर्छ । एक भाग भने हावा पास हुन खाली छाड्नुपर्छ ।

कसरी खाने ?

खाना खाने समयमा पनि त्यत्तिकै ध्यान दिनुपर्छ । भोक लागिसकेपछि मात्र खानुपर्छ । जब भोक लाग्छ, शरीरमा पाचन रसहरू उत्पादन हुन्छ । तब हामीले खाएको खानेकुरा राम्ररी पच्छ ।

भोजन गर्दा हतारमा वा छिटो(छिटो गर्नु हुँदैन । भोजन बिस्तारै–बिस्तारै, प्रेमपूर्वक वा शुद्ध भावले गर्नुपर्छ । अक्सर हामी हतारमा चपाएर निल्छौं । यसो गर्दा मुखबाट निस्कने र्‍याल खानामा सही ढंगले घुलमिल हुन पाउँदैन । त्यस्तो भोजन पेटमा पुगेपछि पाचन प्रणालीलाई बोझ हुन्छ । यसले आन्द्रालाई कमजोर बनाउँछ । दाँतले पनि राम्ररी आफ्नो काम गर्न पाउँदैन, त्यसैले त्यो पनि कमजोर हुन्छ । खाना राम्ररी चपाएर खानुपर्छ, जसले गर्दा त्यसमा रहेको पौष्टिक तत्त्व हाम्रो शरीरमा राम्ररी प्राप्त हुन सकोस् । त्यसैले के भनिन्छ भने भोजनलाई त्यस बेलासम्म निल्नु हुँदैन, जबसम्म त्यो पिसिएर रसदार हुँदैन ।

यसै प्रकारले पेय पदार्थ पनि मुखमा राखेर पिउनुपर्छ । भोजन गरेको समयमा चिसो पानी पिउनु हुँदैन । भोजन गर्नुभन्दा आधा घण्टाअघि वा आधा घण्टापछि मात्र पानी पिउनुपर्छ ।

ध्यान दिनुपर्ने कुराहरू

कुन ऋतुमा के खाने, के नखाने भन्ने कुरा पनि त्यत्तिकै महत्त्वपूर्ण छ । ऋतुअनुसार खानपानमा ध्यान दिन सक्छौं भने रोग लाग्ने सम्भावना निकै कम हुन्छ । जस्तै वसन्त ऋतु चैत, वैशाखमा दही खानु हुँदैन । यो सिजनमा पाचन क्षमता कमजोर हुने भएकाले दही खाँदा पाचन प्रणाली बलियो हुन्छ ।

मौसमी खानेकुरालाई भोजनमा समावेश गर्नुपर्छ । अहिले बेमौसमी खेती भन्ने एकदमै धेरै लोकप्रिय छ । तर बेमौसमी खानेकुरा भन्दा मौसमी खानेकुरालाई प्राथमिकतामा राख्नुपर्छ ।

आयुर्वेदका अनुसार केही खानेकुराहरू मिसाएर एकसाथ पनि खान हुँदैन । जस्तो महसँग उति नै मात्रामा घिउ मिसाएर खाँदा त्यो विषाक्त हुन्छ । साथै माछामासुसँग दुग्धजन्य खानेकुरा मिसाएर खानु हुँदैन ।

राम्रो खानपानसँगै शारीरिक व्यायाम पनि त्यत्तिकै महत्त्वपूर्ण छ दीर्घजीवनको लागि । त्यसैले दीर्घजीवनको लागि राम्रो खानपान शैलीसँग दैनिक योग र व्यायाम पनि गर्नुपर्छ ।